Ελένη Παπαδοπούλου, 5 επιτύμβια επιγράμματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού

      

Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, εκτός από θεολόγος που συνέθεσε διαπρύσιους λόγους για την αντιμετώπιση των αιρέσεων, υπήρξε και ένας ευαίσθητος και εσωστρεφής άνθρωπος, που στράφηκε και προς την ποίηση για να λυτρωθεί πνευματικά. Μέσα στο πλήθος των ποιημάτων του, ο Γρηγόριος αφιέρωσε αρκετούς στίχους και στο επιτύμβιο επίγραμμα, με το οποίο γίνεται, ουσιαστικά, ο εισηγητής του είδους που απαιτεί ενδοσκόπηση και ιδιαίτερη στάση έναντι του επέκεινα.

    Όταν ο Γρηγόριος ασχολήθηκε με το επίγραμμα, είχε εντρυφήσει στη μελέτη των επώνυμων ανθολογιών και προσπάθησε να εγκολπωθεί τα λογοτεχνικά μοτίβα, ειδικά αυτά που σχετίζονταν με τον θάνατο, την επαινετική τακτική, την επίκληση του Θεού, την εσχατολογία και την υστεροφημία του εκλιπόντος. Ειδικότερα, ο ποιητής που ενέπνευσε και λειτούργησε ως μέντοράς του είναι ο Καλλίμαχος, στην τέχνη του οποίου ο Γρηγόριος ανακάλυψε πολλά κοινά στοιχεία και ιδίως τον προσανατολισμό του ελληνιστικού ποιητή στην παραγωγή ενός νέου είδους ποίησης με δοκιμασμένα υλικά της παλαιότερης ποίησης. Με τον ίδιο τρόπο, ο Γρηγόριος ενστερνίστηκε τα μέσα της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης, προκειμένου να δημιουργήσει τη χριστιανική ποίηση.

       Η πρόσληψη των ελληνιστικών επιγραμμάτων από τον Γρηγόριο σηματοδότησε και τη δική του επιγραμματική παραγωγή και, ως πεπαιδευμένος άνθρωπος της εποχής του, οικειοποιήθηκε την ποιητική φόρμα του επιτύμβιου επιγράμματος για να εξωτερικεύσει, με τον απόλυτα δικό του τρόπο, τις εσωτερικές ψυχικές διακυμάνσεις που του επέφεραν οι συνεχείς απώλειες των αγαπημένων του. Ως εκ τούτου, ο Γρηγόριος διαμόρφωσε το κατάλληλο πλαίσιο για να επεξεργαστεί την έννοια του θανάτου με αυθόρμητο τρόπο και να διαρθρώσει τις σκέψεις του άκοπα και χωρίς υφολογικούς εντυπωσιασμούς.

      Στην παρούσα μελέτη εξετάζονται μακροσκοπικά, και με έμφαση κυρίως στο περιεχόμενο, τα επιτύμβια επιγράμματα στη μητέρα του Νόννα, τον πατέρα Γρηγόριο και τα αδέλφια του, τον Καισάριο και τη Γοργονία. Διεξοδική ανάλυση γίνεται στα δώδεκα επιγράμματα προς τον Μ. Βασίλειο, για τα οποία επιχειρήσαμε εκτός από τη νεοελληνική απόδοσή τους και τον πραγματολογικό σχολιασμό και μία επισκόπηση των βασικότερων μετρικών επιλογών του ποιητή.

Επιτύμβιο επίγραμμα για τη Νόννα

Στα περισσότερα επιγράμματα για τη μητέρα του, ο Γρηγόριος διατρανώνει τις πολλές και ανεκτίμητες αρετές της που την κατέστησαν σύμβολο συζύγου, διακόνισσας και ευσεβούς χριστιανής.

 ῎Αλλη μὲν κλεινή τις ἐνοικιδίοισι πόνοισιν,

ἄλλη δ' ἐκ χαρίτων ἠδὲ σαοφροσύνης,

ἄλλη δ' εὐσεβίης ἔργοις καὶ σαρκὸς ἀνίαις,

δάκρυσιν, εὐχωλαῖς, χερσὶ πενητοκόμοις·

Νόννα δ' ἐν πάντεσσιν ἀοίδιμος· εἰ δὲ τελευτὴν

τοῦτο θέμις καλέειν, κάτθανεν εὐχομένη.

 

 Άλλη για τον μόχθο στο σπίτι έλαβε φήμη,

για τη χάρη της άλλη και τη σωφροσύνη.

Κι άλλη για της ευσέβειας τα έργα και της σαρκός τη θλίψη.

Τα δάκρυα, τις προσευχές, των πενήτων τη μέριμνα.

Μα η Νόννα δοξάστηκε για όλα τούτα˙ κι αν τ’ όνομα

της τελευτής πρέπει να δώσουμε, με προσευχές απέθανε.

Επιτύμβιο επίγραμμα για τον πατέρα του, Γρηγόριο τον πρεσβύτερο

      Με τα επιγράμματα προς τον πατέρα του, ο Γρηγόριος πέτυχε αφενός να τιμήσει τον μειλίχιο και ευσεβή πατέρα του και αφετέρου να προβάλει ένα παιδαγωγικό πρότυπο καλού ποιμένα, συζύγου και πατέρα, γνωρίσματα που του προσέφεραν τη μετάστασή του στον Κύριο.

 

῎Εκ με πικρῆς ἐκάλεσσε Θεὸς μέγας ἀγριελαίης·

ποίμνης ἡγεμόνα θῆκε τὸν οὐδ' ὀίων

ἔσχατον, ἐκ πλευρῆς δὲ θεόφρονος ὄλβον ἔνειμεν.

γῆρας δ' ἐς λιπαρὸν ἱκόμεθ' ἀμφότεροι·

ἱρὸς ἐμῶν τεκέων ἀγανώτατος· εἰ δὲ τελευτὴν

ἔτλην Γρηγόριος, οὐ μέγα· θνητὸς ἔην.

 

Από πικρή αγριελιά με κάλεσε ο μέγας Θεός,

κοπαδιού ποιμένα μ’ έκανε, ενώ από τα πρόβατα

έσχατος δεν ήμουν: Από θεοσεβή πλευρά μου έδωσε ευτυχία˙

κι οι δυο φτάσαμε σε βαθιά γεράματα. Ιερέας

έγινε από τα παιδιά μου ο μεγάλος. Αν ο θάνατος με βρήκε

εμένα τον Γρηγόριο δεν είναι σπουδαίο, αφού ήμουν θνητός.

 

Επιτύμβιο επίγραμμα για τον αδελφό του, Καισάριο

Η ματαιότητα των ανθρώπινων πραγμάτων και το ευμετάβλητο της τύχης εκφράζονται σε ένα άλλο επίγραμμα για τον αδελφό του, με έναν υπερβολικό τόνο όσον αφορά στην παράθεση των γνώσεων και των δεξιοτήτων του Καισάριου:

Πᾶσαν ὅση σοφίη λεπτῆς φρενὸς ἐν μερόπεσσιν

ἀμφὶ γεωμετρίην καὶ θέσιν οὐρανίων

καὶ λογικῆς τέχνης τὰ παλαίσματα γραμματικήν τε

ἠδ' ἰητορίην ῥητορικῆς τε μένος

Καισάριος πτερόεντι νόῳ μοῦνος καταμάρψας,

αἰαῖ, πᾶσιν ὁμῶς νῦν κόνις ἐστ' ὀλίγη.

 

Όλη όση σοφία καταχτά ο δυνατός νους του ανθρώπου

στη γεωμετρία, στη θέση των άστρων,

στους αγώνες της λογικής τέχνης, στη γραμματική

και στην ιατρική και στης ρητορείας το πάθος,

όλη ο Καισάριος μόνος, με το φτερωτό του νου κατάχτησε.

Αλλά αλίμονο! Με όλους όμοια είναι τώρα λίγη σκόνη.

 

Επιτύμβιο επίγραμμα για την αδελφή του, Γοργονία

Στο τρίτο και τελευταίο επίγραμμα για το Γοργόνιον, την αγαπημένη του αδελφή, γίνεται αναφορά στο όνομα του συζύγου της Αλυπίου, ο οποίος ακολούθησε την αγαπημένη του στον θάνατο, σε σύντομο χρονικό διάστημα,  και εξαγνισμένος μαζί της από τις αμαρτίες ζουν, αναγεννημένοι, την αιώνια ζωή:

 Κτῆσιν ἑὴν σάρκας τε καὶ ὀστέα πάντ' ἀναθεῖσα

Γοργόνιον Χριστῷ μοῦνον ἀφῆκε πόσιν·

                         οὐ μὰν οὐδὲ πόσιν δηρὸν χρόνον, ἀλλ' ἄρα καὶ τὸν

ἥρπασεν ἐξαπίνης κύδιμον ᾿Αλύπιον.

ὄλβιε ὀλβίστης ἀλόχου πόσι· τοῖς ῥα λοετροῖς

λύματ' ἀπωσάμενοι ζῆτε παλιγγενέες.

 

Ό,τι ήταν δικό της, σάρκα και οστά, όλα τα  αφιέρωσε

στον Χριστό το Γοργόνιον κι άφησε τον άντρα της μονάχο.

Μα όχι για πολύ κι αυτόν. Κι αυτόν αμέσως

τον άρπαξε ξαφνικά, τον ένδοξο Αλύπιο.

Καλότυχε άνδρα πανόλβιας γυναίκας, με το θείο λουτρό,

αφού εξαλείψατε τις ακαθαρσίες, ζείτε ξαναγεννημένοι.

 

Επιτύμβιο επίγραμμα για τον Μέγα Βασίλειο

Στο επίγραμμα αυτό τονίζεται η ισόρροπη ανάπτυξη της πνευματικής προσωπικότητας του Μ. Βασιλείου. Για τον Βασίλειο και τους Πατέρες της εκκλησίας ιδανικό είναι η τήρηση του μέτρου, της αριστοτελικής μεσότητας, ένα σχήμα που δανείστηκαν από τη θύραθεν φιλοσοφία, ολοκλήρωσαν όμως με την αποκάλυψη του Χριστού. Στο επίγραμμα κυριαρχεί το μοτίβο του επαίνου του νεκρού.

Κόσμος ὅλος μύθοισιν ὑπ' ἀντιπάλοισιν ἀεικῶς

σείεται, ὁ Τριάδος κλῆρος ὁμοσθενέος·

αἰαῖ, Βασιλίου δὲ μεμυκότα χείλεα σιγᾷ.

ἔγρεο· καὶ στήτω σοῖσι λόγοισι σάλος

σαῖς τε θυηπολίῃσι· σὺ γὰρ μόνος ἶσον ἔφηνας

καὶ βίοτον μύθῳ καὶ βιότητι λόγον.

 

Κλυδωνίζεται όλος ο κόσμος από αντίπαλες λογομαχίες

(κλυδωνίζεται) το βασίλειο της ομοδύναμης Τριάδας˙

αλίμονο, σφραγίστηκαν και δεν κραίνουν τα χείλη του Βασιλείου!

Ξύπνα! Και στάσου! με τους λόγους σου και τις θυσίες σου ας κοπάσει

η θαλασσοταραχή˙  γιατί μόνον εσύ ταίριαξες τα λόγια με τη ζωή

και τη ζωή με τα λόγια.