Ted Chiang, Ο Προβλεπτής (Τίτλος πρωτοτύπου: What’s Expected of Us)

Ted Chiang

[Ο Ted Chiang (1967) είναι πολυβραβευμένος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας. Κινεζικής καταγωγής και γεννημένος στην Αμερική, είναι συγ­γραφέας σύντομων ιστοριών και λίγο μεγαλύτερων κειμένων. Το άθροισμα όλων όσων έχει γράψει δεν ξεπερνά τα 15 κείμενα. Μ’ αυτήν την ελάχιστη ποσότητα γραπτών έχει κερδίσει πλήθος σημαντικά βραβεία επιστημονικής φαντασίας, ανάμεσά τους τέσσερις φορές το βραβείο Hugo και τέσσερις φο­ρές το βραβείο Nebula, που αποτελούν τα πλέον προβεβλημένα στο χώ­ρο. Έγινε παγκόσμια γνωστός, όταν το 2016 το σύντομο διήγημά του "Story of your life" αποτέλεσε τη βάση για την ατμοσφαιρική ταινία επι­στημονικής φαντασίας The Αrrival με σκηνοθέτη τον Denis Villeneuve. Το βασικό θέμα της ιστορίας που μεταφράζεται εδώ είναι ότι υπάρχει ο­ντολογική έλ­λειψη της ελεύθερης βούλησης, ότι η δυνατότητα επιλογής είναι μια αυταπά­τη, πάνω στην οποία στηρίχτηκε ο πολιτισμός και η ψευ­δαίσθηση της αν­θρώπινης ταυτότητας.]

  

Αποτελεί μια δύσκολη επιλογή...

Αυτό το μήνυμα είναι μια προειδοποίηση. Παρακαλώ διαβάστε το με προσοχή.

Μέχρι τώρα πιθανώς θα έχετε δει έναν Προβλεπτή. Εκατομμύρια από αυτούς θα έχουν πουληθεί κατά τη στιγμή που διαβάζετε αυτά τα λόγια. Για όσους δεν έχουν δει έναν, πρόκειται για μια μικρή συσκευή, σαν το τηλεχει­ριστήριο με το οποίο ανοίγεις την πόρτα του αυτοκινήτου σου. Τα μοναδικά του χαρακτηριστικά  είναι ένα κουμπί κι ένα μεγάλο πράσινο φωτάκι. Το φως ανάβει, αν πατήσεις το κουμπί. Πιο συγκεκριμένα: το φως ανάβει ένα δευτερόλεπτο προτού πατήσεις το κουμπί.

Οι περισσότεροι λένε ότι, όταν τον δοκιμάζουν για πρώτη φορά, νιώ­θουν σαν να παίζουν ένα παράξενο παιχνίδι, το οποίο έχει ως σκοπό να πα­τήσεις το κουμπί, αφού δεις το φως, και το οποίο είναι εύκολο να το παί­ξεις. Αλλά όταν προσπαθήσεις να παραβιάσεις τους κανόνες, συνειδητο­ποιείς ότι δεν μπορείς. Αν προσπαθήσεις να πατήσεις το κουμπί δίχως να έχεις δει το φως, το φως εμφανίζεται αμέσως και, ανεξάρτητα από το πόσο γρήγορα θα κάνεις την κίνηση, ποτέ δεν προλαβαίνεις να πατήσεις το κου­μπί, παρά μόνο αφού έχει περάσει πρώτα ένα δευτερόλεπτο. Αν περιμένεις για το φως, έχο­ντας σκοπό να μην πατήσεις το κουμπί στη συνέχεια, το φως δεν εμφανίζεται ποτέ. Ό,τι και να κάνεις το φως πάντοτε προηγείται από το πάτημα του κου­μπιού. Δεν υπάρχει τρόπος να ξεγελάσεις έναν Προβλεπτή.

Η καρδιά κάθε Προβλεπτή είναι ένα κύκλωμα με αρνητική χρονοκα­θυ­στέρηση. Στέλνει ένα σήμα πίσω στον χρόνο. Οι πλήρεις συνέπειες αυ­τής της τεχνολογίας θα γίνουν εμφανείς αργότερα, όταν θα επιτευχθούν αρνητι­κές χρονοκαθυστερήσεις μεγαλύτερες από ένα δευτερόλεπτο, όμως αυτό δεν αποτελεί το θέμα αυτής της προειδοποίησης. Το άμεσο πρόβλημα είναι ότι οι Προβλεπτές αποδεικνύουν πως δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση.

Πάντοτε υπήρχαν επιχειρήματα που αποδείκνυαν ότι η ελεύθερη βού­λη­ση αποτελεί μια ψευδαίσθηση. Άλλα από αυτά τα επιχειρήματα ήταν βασι­σμένα στην καθαρή φυσική, άλλα στην καθαρή λογική. Οι περισσότε­ροι άν­θρωποι συμφωνούν ότι αυτά τα επιχειρήματα δεν μπορούν να κα­ταρριφθούν, αλλά κανένας δεν αποδέχτηκε ποτέ πραγματικά αυτό το συ­μπέρασμα. Η ε­μπειρία της ελεύθερης θέλησης είναι τόσο δυνατή, που δεν μπορεί ένα επι­χείρημα να τη διαγράψει. Αυτό που χρειάζεται είναι μια επί­δειξη και αυτήν ακριβώς την επίδειξη προσφέρει ένας Προβλεπτής.

Τυπικά ένας άνθρωπος παίζει με τον Προβλεπτή με τρόπο ψυχαναγκα­στικό για αρκετές μέρες, επιδεικνύοντάς τον στους φίλους του και επιχει­ρώ­ντας διάφορα τεχνάσματα για να ξεγελάσει τη συσκευή. Το άτομο μπο­ρεί να φανεί ότι χάνει το ενδιαφέρον του γι’ αυτόν, αλλά κανείς δεν μπορεί να ξε­χάσει τι σημαίνει. Κατά τη διάρκεια των επόμενων εβδομάδων αφο­μοιώνο­νται σταδιακά οι συνέπειες από την κατανόηση του δεδομένου ότι το μέλλον είναι αμετάβλητο. Ορισμένοι άνθρωποι, κατανοώντας ότι οι επι­λογές τους δεν έχουν νόημα, αρνούνται  ολότελα να κάνουν επιλογές. Δεν εμπλέκονται πλέον σε αυθόρμητη δραστηριότητα. Τελικά το ένα τρίτο ό­σων παίζουν με έναν Προβλεπτή πρέπει να μπουν στο νοσοκομείο, επειδή δεν τρέφουν πια τον εαυτό τους. Το τελικό στάδιο αποτελεί η ακινητική αλαλία, ένα είδος ά­γρυπνου κώματος. Οι ασθενείς μπορούν να ακολουθή­σουν την κίνηση με τα μάτια τους και να αλλάξουν θέση περιστασιακά, αλλά τίποτε περισσότερο. Η δυνατότητα για κίνηση παραμένει, ωστόσο έχει χαθεί το κίνητρο. Προτού οι άνθρωποι αρχίσουν να παίζουν με τους Προβλεπτές, η ακινητική αλαλία ή­ταν πολύ σπάνια, αποτέλεσμα κατα­στροφής της περιοχής του εγκεφάλου που λέγεται εμπρόσθιο προσαγώγιo. Τώρα εξαπλώνεται σαν ένας διανοητικός λοιμός. Οι άνθρωποι συνήθιζαν να κάνουν εικασίες για μια σκέψη που κατα­στρέφει αυτόν που σκέφτεται, κάποιον  άφατο τρόμο βγαλμένο από τα έργα του Λάβκραφτ, ή για μια πρόταση του τύπου του Γκέντελ που κάνει να κα­ταρρεύσει το ανθρώπινο λογικό σύστημα. Αποδεικνύεται τελικά ότι αυτή η αποδιοργανωτική σκέψη είναι μια που την έχουμε συναντήσει όλοι: πρόκει­ται για την ιδέα ότι η ε­λεύθερη βούληση δεν υπάρχει. Απλώς δεν ήταν επι­βλαβής μέχρι τη στιγμή που έγινε πιστευτή.

Οι γιατροί προσπαθούν να συζητήσουν με τους ασθενείς όσο ακόμη αυ­τοί ανταποκρίνονται στη συζήτηση. Λένε λογικά ότι όλοι  ζούσαμε ευτυχι­σμένες, δραστήριες ζωές και πριν, μολονότι και τότε δεν είχαμε ελεύθερη βούληση. Γιατί θα έπρεπε να αλλάξει οτιδήποτε; «Καμιά πράξη από αυτές που έκανες τον προηγούμενο μήνα δεν ήταν ελεύθερα επιλεγμένη σε σχέση με κάποια που έκανες σήμερα», θα πει ένας γιατρός. «Μπορείς να συνεχί­σεις να συμπεριφέρεσαι μ’ αυτό τον τρόπο ακόμη και τώρα». Οι ασθενείς με α­παράλλακτο τρόπο απαντούν: «μα τώρα ξέρω». Και ορισμένοι από αυτούς δεν ξαναλένε ποτέ τίποτα.

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το γεγονός πως ο Προβλεπτής προκαλεί αυ­τή την αλλαγή στη συμπεριφορά σημαίνει ότι πράγματι έχουμε ελεύθερη βούληση. Ένα αυτόματο δεν μπορεί να αποθαρρυνθεί, παρά μόνο μια ελεύ­θερα σκεπτόμενη οντότητα. Το γεγονός ότι ορισμένα άτομα καταλήγουν στην ακινητική αλαλία, ενώ άλλα άτομα όχι, υπογραμμίζει ακριβώς τη ση­μασία της δυνατότητας επιλογής.

Δυστυχώς, αυτού του είδους η λογική είναι λανθασμένη. Κάθε μορφή συμπεριφοράς είναι συμβατή με τον ντετερμινισμό. Ένα δυναμικό σύστη­μα μπορεί να πέσει σε ένα πεδίο βαρύτητας και να ακινητοποιηθεί σε ένα σταθε­ρό σημείο, ενώ κάποιο άλλο επιδεικνύει επ’ αόριστον χαοτική συ­μπεριφορά. Και τα δύο ωστόσο είναι εντελώς ντετερμινιστικά.

Σας μεταδίδω αυτή την προειδοποίηση ευρισκόμενος λίγο παραπάνω από έναν χρόνο στο μέλλον σας. Είναι το πρώτο μακροσκελές μήνυμα που ελήφθη, όταν κυκλώματα με αρνητικές χρονοκαθυστερήσεις στο εύρος με­γαδευτερολέπτου χρησιμοποιήθηκαν για να δημιουργηθούν συσκευές επι­κοινωνίας. Θα ακολουθήσουν κι άλλα μηνύματα που θα ασχολούνται με άλ­λα ζητήματα. Το μήνυμά μου για σας είναι το εξής: να προσποιηθείτε ότι διαθέτετε ελεύθερη βούληση. Είναι ουσιώδες να συμπεριφερθείτε ωσάν οι αποφάσεις σας να έχουν σημασία, ακόμη κι αν γνωρίζετε ότι δεν έχουν. Η πραγματικότητα δεν είναι σημαντική. Το σημαντικό είναι η πίστη σας και η πίστη στο ψέμα είναι το μόνο μέσο για να αποφύγει κανείς το άγρυπνο κώμα. Ο πολιτισμός τώρα εξαρτάται από την αυταπάτη. Αλλά ίσως και πάντα να εξαρτιόταν.

Κι ωστόσο γνωρίζω ότι, επειδή η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαί­σθηση, είναι προκαθορισμένο ποιος θα καταλήξει στην ακινητική αλαλία και ποιος όχι. Δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να κάνει κάτι γι’ αυτό. Δεν μπορείτε να επιλέξετε το αποτέλεσμα που θα έχει  πάνω σας ο Προ­βλεπτής. Ορισμένοι από εσάς θα υποκύψουν, ενώ ορισμένοι όχι, και  η α­ποστολή εκ μέρους μου αυτής της προειδοποίησης δεν θα αλλάξει αυτές τις αναλογίες. Συνεπώς γιατί το έκανα; Γιατί δεν είχα καμία επιλογή.

[Μετάφραση από τα αγγλικά: Σταύρος Γκιργκένης]