1ος ορφικός ύμνος στην Εκάτη

 

(Remedios Varo, Luz Emergente)

Της Εκάτης [1]

Την Εκάτη δοξάζω, τη θεά των δρόμων, των τρίστρατων, την εράσμια,

την ουράνια και χθόνια και ενάλια, την κροκόπεπλη,

την ταφική, που βακχεύει με τις ψυχές των νεκρών,

την κόρη του Πέρση, φίλη της μοναξιάς, που αγάλλεται με τα ελάφια,

νυχτερινή, θεά των σκύλων, ακατάβλητη βασίλισσα,

που αναγγέλλεται με τον θόρυβο των άγριων ζώων, άζωστη, που έχει όψη απροσμάχητη,

ταυροπόλο, κλειδούχο άνασσα όλου του κόσμου,

ηγεμονική, νύμφη, κουροτρόφο, που συχνάζει στα βουνά.

Ικετεύω την κόρη να παρευρεθεί στις όσιες τελετές

ευμενής απέναντι στον βουκόλο για να χαίρεται πάντοτε στην καρδιά του.[2]

Εἰνοδίαν Ἑκάτην κλήιζω͵ τριοδῖτιν͵ ἐραννήν͵

οὐρανίαν χθονίαν τε καὶ εἰναλίαν͵ κροκόπεπλον͵

τυμβιδίαν͵ ψυχαῖς νεκύων μέτα βακχεύουσαν͵

Περσείαν͵ φιλέρημον͵ ἀγαλλομένην ἐλάφοισι͵

νυκτερίαν͵ σκυλακῖτιν͵ ἀμαιμάκετον βασίλειαν͵

θηρόβρομον͵ ἄζωστον͵ ἀπρόσμαχον εἶδος ἔχουσαν͵

ταυροπόλον͵ παντὸς κόσμου κληιδοῦχον ἄνασσαν͵

ἡγεμόνην͵ νύμφην͵ κουροτρόφον͵ οὐρεσιφοῖτιν͵

λισσόμενος κούρην τελεταῖς ὁσίαισι παρεῖναι

βουκόλωι εὐμενέουσαν ἀεὶ κεχαρηότι θυμῶι.

---

[1] Η παραπομπή σε αριθμούς παρακάτω αφορά την αρίθμηση των ύμνων στη σωζόμενη συλλογή (π.χ. Μελινόη 71).

Ο ύμνος της Εκάτης δεν χωρίζεται στα χειρόγραφα από το προοίμιο. Εκ πρώτης όψεως θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι σ’ αυτούς τους στίχους γίνεται επίκληση στην κοσμική Εκάτη, βασίλισσα του παντός, ενώ ο επόμενος ύμνος είναι αφιερωμένος στην Εκάτη Προθυραία Ειλείθυια. Στην πραγματικότητα η Εκάτη και η Προθυραία μοιάζουν να είναι αρκετά διαφορετικές στους ορφικούς ύμνους, μολονότι η γενικότερη εξομοίωσή τους αντανακλάται στην αθηναϊκή συνήθεια να μεταφέρουν ομοίωμα της Εκάτης σε μια κόγχη στον προθάλαμο του σπιτιού. Βλ. Αριστοφάνης, Σφήκες 804, Ησύχιος στο λήμμα προπυλαία. Ορισμένα επίθετα αυτού του ύμνου είναι κοινά ανάμεσα στην Εκάτη και την Άρτεμη. Άλλες θεότητες με παρόμοια φύση εξομοιώθηκαν με την Άρτεμη, όπως η Προθυραία 2.12 και η Τύχη 72.3, η οποία έχει κοινά επίθετα και με την Εκάτη. Ακόμη και η Μελινόη 71 μοιράζεται κοινές όψεις με την Εκάτη. Η Εκάτη είναι θεότητα με προέλευση από τη Μικρά Ασία, η οποία λατρευόταν ιδιαίτερα στην Καρία και στα γειτονικά νησιά του Αιγαίου. Είναι κόρη του Πέρση και της αδερφής της Λητώς, της Αστερίας, επομένως είναι ξαδέρφη του Απόλλωνα και της Άρτεμης. Βλ. Ησίοδος, Θεογονία 404 κ.εξ. Αυτή η συγγένεια αντανακλάται ακόμη και στο όνομα, αφού η λέξη ἐκάτη είναι ο θηλυκός τύπος του ἔκατος, το οποίο ήταν αρχαίο όνομα του Απόλλωνα. Στον Ευριπίδη, Φοίνισσες 109 κ.εξ. αποκαλείται κόρη της Λητώς και στον Αισχύλο, Ικέτιδες 676 ονομάζεται Άρτεμη Εκάτη. Πβ. το λήμμα της Σούδας: Εκάτη ονομάζουν ορισμένοι την Άρτεμη και άλλοι τη Σελήνη. Στον Βακχυλίδη, απόσπασμα 1 Β, η Εκάτη είναι κόρη της Νύχτας, στον Καλλίμαχο είναι κόρη της Δήμητρας και του Δία (απόσπασμα 466). Ο Ησίοδος την μετατρέπει στη Θεογονία, στους στίχους 411 έως 452, σε μία συμπαντική θεά, προστάτιδα όλου του κόσμου, κάτι που συμβαίνει και στον ύμνο μας, όπου τονίζεται ο επιπλέον ο ταφικός και μοναχικός χαρακτήρας της θεάς. Στον Θεόκριτο 2.10 κ.εξ. η Σελήνη ονομάζεται Εκάτη χθόνια και Άρτεμη και γίνεται αντικείμενο επίκλησης σε μια νυχτερινή τελετή μαγείας. Στους Μαγικούς Παπύρους 17, 18, 20, 21 σώζονται ύμνοι αφιερωμένοι στην Εκάτη-Σελήνη-Αρτέμη. Στον Ιππόλυτο, Έλεγχος 4.35.5, το όνομα Εκάτη δεν εμφανίζεται, αλλά η θέα αποκαλείται με άλλα ονόματα: Βομβώ,  Γοργώ, Μορμώ, Μήνη. Το όνομά της αντιθέτως επαναλαμβάνεται πολλές φορές σε μία μικρή  καταραστική πινακίδα, όπου εμφανίζονται ορισμένα από τα επίθετα του ύμνου μας, όπως για παράδειγμα οὐρανία,  τριοδῖτις. Ο Παυσανίας 2.30.2 μας πληροφορεί ότι οι Αιγινήτες από όλους τους θεούς περισσότερο τιμούν την Εκάτη, στο όνομα της οποίας τελούν κάθε χρόνο μυστήρια, τα οποία είχε καθιερώσει ο Ορφέας.

[2] Εἰνοδίαν: επίθετό της Εκάτης ως θεάς των δρόμων. Στον Σοφοκλή, Αντιγόνη 1199, προτού πλυθεί το σώμα του Πολυνείκη που είναι φαγωμένο από τα σκυλιά, γίνεται επίκληση στην ἐνοδἰαν θεόν και στον Πλούτωνα. 

Τριοδῖτιν: στα τρίστρατα τοποθετούσαν ομοιώματα της θεάς. Τρία ξύλινα προσωπεία στερεωμένα σε έναν πάσσαλο ή αλλιώς ένα τριπρόσωπο άγαλμα με τα τρία πρόσωπα στραμμένα σε διαφορετικές κατευθύνσεις και έξι χέρια στερεωμένα πάνω σε ένα και μοναδικό σώμα. Το ίδιο επίθετο αποδίδεται στη Σελήνη στους Μαγικούς Ύμνους που  αναφέραμε, καθώς και στον ύμνο που μας παρέδωσε ο  Ιππόλυτος.

Οὐρανίαν χθονίαν τε καὶ εἰναλίαν: στον ύμνο 38.2 και οι Κουρήτες επίσης αποκαλούνται με τον ίδιο τρόπο. Ο Ησίοδος, Θεογονία 313 κ.εξ., μας αναφέρει ότι ο Δίας παραχώρησε στην Εκάτη ένα μερίδιο από την εξουσία της γης, της θάλασσας και του ουρανού. Στον ύμνο που μας παρέδωσε ο Ιππόλυτος, στο στίχο 1 η Εκάτη αποκαλείται νερτερίη χθονίη τε καὶ οὐρανίη. Για τη σχέση της Εκάτης με τη θάλασσα βλ.  Αθήναιος  325b-d. 

Κροκόπεπλος είναι και η Μελινόη στον ύμνο 71.1. Αντίθετα η Τηθύς (προοίμιο 26 και ύμνος 22.2)  και η Λητώ 35.1 λαμβάνουν το επίθετο κυανόπεπλος.

Τυμβιδίαν, ψυχαῖς νεκύων μέτα βακχεύουσαν: η Εκάτη είναι επίσης θέα των τάφων και τον καταχθόνιων επικλήσεων. Περιφέρεται τη νύχτα μαζί με τις ψυχές των νεκρών, ακολουθούμενη από σκυλιά. Βλ. παρακάτω τον στίχο 5. Το επίθετο τυμβιδίαν το μοιράζεται με την Τύχη 72.5. Για τις συνδέσεις ανάμεσα στην Εκάτη και την Περσεφόνη βλ. τον ομηρικό ύμνο στη Δήμητρα 2. 24 κ.εξ.

Περσείαν: με τον ίδιο τρόπο που καλείται στον μαγικό ύμνο 21.2. Την επιγραφή IG XIV 1017 που βρέθηκε στη Ρώμη, σκαλισμένη κάτω από ένα τριπρόσωπο άγαλμα της θεάς, υπάρχει η φράση δαίμονι Περσείηι πολυμόρφωι μεισοπονήρωι. Στον Απολλώνιο Ρόδιο 3.467 αποκαλείται πότνα θεὰ Περσηί.

Ἀγαλλομένην ἐλάφοισι: στον ύμνο 36.10 το επίθετο ἐλαφηβόλε (αυτή που τοξεύει τα ελάφια) χρησιμοποιείται για την Άρτεμη. Στον μαγικό ύμνο 18.23 η Σελήνη-Εκάτη-Αρτέμη ονομάζεται επίσης ἐλαφηβόλε. Επομένως η χαρά της Εκάτης για τα ελάφια δεν σχετίζεται τόσο με τη συντροφιά τους, όσο με τη θανάτωσή τους.

Σκυλακῖτιν: στον ύμνο 36.12 το επίθετο χρησιμοποιείται για την Άρτεμη. Μερικές φορές η Εκάτη παίρνει τη μορφή σκύλου ή  λύκου, ενώ της γίνονται θυσίες σκύλων. Στην Βενδίν, την θρακική εκδοχή της Εκάτης, επίσης θυσίαζαν σκύλους. Στον ύμνο που μας παρέδωσε ο Ιππόλυτος η Εκάτη λέγεται ότι χαίρεται με  την υλακή των σκύλων. Στον μαγικό ύμνο 21.7 αποκαλείται σκυλακάγεια, αυτή που οδηγεί τα σκυλιά. Στον μαγικό ύμνο 18.17 λέγεται ότι έχει φωνή σαν τα σκυλιά, σκυλακωδέα φωνήν. 

Ἄζωστον: μολονότι η λέξη είναι συχνή, εδώ δεν είναι απόλυτα σαφές πώς πρέπει να την εννοήσουμε. Στον Ησίοδο, Έργα 345, το επίθετο χρησιμοποιείται για κάποιον που βιάζεται. Εδώ όμως πιθανώς να υπονοείται αυτή που είναι γυμνή σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η Εκάτη, όπως λέγεται παραπάνω, βακχεύει, δηλαδή συμπεριφέρεται όπως οι Βάκχες, οι οποίες παρουσιάζονται συχνά να κυκλοφορούν  χωρίς ρούχα πάνω στη μανία τους.  

Ταυροπόλον: έτσι αποκαλούσαν συνήθως τη θεά Άρτεμη, είτε επειδή λατρευόταν στην Ταυρική χερσόνησο ή επειδή κυνηγούσε ταύρους. Σε νομίσματα της Ικαρίας και της Αμφίπολης, η θεά εικονιζόταν καθισμένη επάνω σε ταύρους ή σε άρμα που το έσερναν βόδια. Σε ορισμένες πόλεις αποκαλούσαν με το επίθετο ταυροπόλος και τις θεές Αθηνά, Αφροδίτη και Δήμητρα. Μια δυνατή ετυμολογία είναι ο μορφικός παραλληλισμός με το ἱπποπόλος (αυτός που φέρεται από ίππους), όπου το -πόλος < πέλομαι = περιφέρομαι.

Κληιδοῦχον: Στο ορφικό απόσπασμα 316 λέγεται για την Εκάτη: τὴν μεγίστην θεὸν ῾Εκάτην τὰ πέρατα τῶν ἐγκοσμίων συγκλείουσαν καὶ διὰ τοῦτο κλῃδοῦχον ἀποκαλουμένην… Ο Αριστοφάνης στις Θεσμοφοριάζουσες (1139-1142) αποκαλεί την Αθήνα κλειδούχο της πόλης της Αθήνας. Γενικά η λέξη υποδηλώνει  μεταφορικά κάποιον ο οποίος εξουσιάζει κάτι. 

Ἡγεμόνην: η Εκάτη είναι η ηγεμονική με την διπλή έννοια αυτής που εξουσιάζει και αυτής που καθοδηγεί τα πάντα. Με το ίδιο επίθετο αποκαλείται η Φύση στον ύμνο 10.12, η Άρτεμη στον Καλλίμαχο, Ύμνοι 3.227. Στα ορφικά Αργοναυτικά η Άρτεμη, ταυτισμένη με την Εκάτη, αποκαλείται  «δεινή ηγεμονική θεά», ενώ στον ύμνο 72.3 η θεά Τύχη ταυτίζεται με την Ἄρτεμιν ἡγεμόνην. Στον μαγικό ύμνο 4.7 κ.εξ. ο Ήλιος ονομάζεται «ηγεμόνας του ουρανού, της γης, του Χάους και του Άδη».

Νύμφην, κουροτρόφον, οὐρεσιφοῖτιν: νύμφη χθονία αποκαλείται η Μελινόη στον ύμνο 71.1. Το επίθετο κουροτρόφος χρησιμοποιείται για την Εκάτη ήδη στη Θεογονία του Ησίοδου (450), αλλά και για την Άρτεμη και αρκετές άλλες θεότητες. Εδώ η Εκάτη είναι ταυτόχρονα και κούρη και κουροτρόφος. Η Εκάτη συχνάζει στα βουνά όπως η Άρτεμη, ενώ η Εκάτη-Σελήνη-Αρτέμη αποκαλείται ὀριπλάνε εἰνοδία στους μαγικούς ύμνους 18.46 και 20.35.

Βουκόλωι: η αναφορά στον βουκόλο υπάρχει και στον ύμνο 31.7. Ίσως Δεν είναι τυχαίο ότι στον Ησίοδο, Θεογονία 445, η Εκάτη προστατεύει βουκολίας ...βοῶν. Κατά τα άλλα οι βουκόλοι αποτελούσαν  θεράποντες του ορφικού Βάκχου ανώτερους στο βαθμό από τους απλούς μύστες. Σε γλυπτό της Εκάτης που φυλάσσεται στην Ισπανία μπορεί να διαβάσει κανείς στην επιγραφή τὴν οὐρανίαν / βουκόλος.

[Μετάφραση-σχολιασμός: Σταύρος Γκιργκένης]